فرش ایرانی آینه تمام‌نمای فرهنگ، اصالت و هنر ایرانی است. این هنر اصیل طی اعصار پیشین با هنر دست بافندگان و به‌وسیله فرهنگ ایرانی زنده نگاه داشته شده است.

تاریخچه فرش ایرانی

فرش ایرانی نمادی است از هنر، نبوغ، فرهنگ و اصالت ایرانی. اصالت اولین فرش ایرانی به سال ۱۹۴۹ میلادی باز می‌گردد. ایرانیان از پیشگامان بافندگی فرش ‌بوده‌اند که در طول زمان با دقت نظر، خلاقیت، نبوغ و سلیقه، این هنر را به درجه‌ای از کمال رسانیده‌اند که می‌توان از آن به‌عنوان معرف فرهنگ و هنر ایرانی یاد کرد. اولین شواهد مستند در مورد هنر ایرانیان در فرش بافی را می‌توان در متون چینی مربوط به ساسانیان (۲۲۴-۶۴۱م) جستجو کرد.

نباید از یاد برد که غالبا مواد مصرفی در فرش از جمله پشم، ابریشم، پنبه و… طی زمان پوسیده می‌شوند و این مسئله کار باستان شناسان و تاریخ‌شناسان در معرفی قدمت فرش را دشوار می‌کند. با این حال شواهد و مستندات تاریخی بیانگر وجود فرش‌‌های باشکوه در دربار هخامنشی‌ است؛ چنانکه گفته می‌شود اسکندر مقدونی با مشاهده فرش‌های باشکوه ایرانی در پاسارگاد، متعجب شده و به وجد آمده است. در زمان سلطنت سلجوقیان و ایلخانیان نیز فرش بافی به‌عنوان هنری ارزشمند و تجارتی پر سود رواج داشته است؛ به گونه‌ای که گفته می‌شود مساجد آن دوره پوشیده از فرش‌های ارزشمند ایرانی بوده‌اند. نقل قول‌های تاریخی دیگری گواه از قدمت و اصالت این هنر تاریخی دارد. برای مثال نقل‌هایی از گزنفون وجود دارد با این مضمون که:

در دربار هخامنشیان فرش‌هایی پهن بوده است که به‌علت پوسیدگی هر چند وقت یک بار تعویض می‌شوند و فرش‌های دیگری جایگزین آن‌ها می‌شوند.

کنت کروشا باستان شناس اروپایی نیز در این مورد نوشته است:

در تاریخ عهد باستان ایران به دوره‌ای برمی‌خوریم که در آن تخت جمشید توسط اسکندریون به آتش کشیده می‌شود و فرش‌های مجلل و باشکوه هخامنشیان در آتش می‌سوزد.

رودنکو نیز دراین‌باره نوشته است:

اسکندر جلوی تخت شاهی خود فرش‌هایی ظریف‌بافت، اما پرگوشت پهن می‌کرده است.

_{فرش ایرانی که در حال حاضر در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ نگهداری می‌شود}

فرش‌های اصیل ایرانی

گبه؛ انتخابی برای طرفداران الیاف طبیعی

گبه یکی از انواع فرش‌های دستباف ایرانی است که معمولا ضخیم‌تر و درشت بافت‌تر از سایر فرش‌های ایرانی است. یکی از خصوصیاتی که این نوع فرش را از سایر گونه‌های فرش متمایز می‌کند، این است که برای بافت گبه از نخ طبیعی پشم و رنگ‌های طبیعی گیاهی استفاده می‌شود.

  گلیم؛ انتخاب خاص پسندان

گلیم نوعی زیرانداز دستباف و بدون پرز است که غالبا با پشم طبیعی بافته می‌شود. در بافت این زیر اندازها غالبا از طرح‌های هندسی مانند لوزی، شش گوش، چهار گوش و سه گوشه استفاده می‌شود و گاه از اشکال طبیعی و حیوانی نیز در تصویرنگاری گلیم‌ها استفاده می‌شود. چله کشی، بستن چوب کوجی، تثبیت چله‌ها و زنجیربافی از جمله مراحل بافت گلیم است. انواع گلیم از نظر بافت را نیز می‌توان به سه دسته ساده باف، نقش برجسته و ورنی تقسیم کرد.

 جاجیم؛ دست‌بافتته ای اصیل

جاجیم را بافته‌هایی تخت می‌دانند که به طول زیاد و عرض کم بافته می‌شوند. جاجیم بافته‌ای نازک و با لطافت بیشتری نسبت به گلیم است. جاجیم در مناطق مختلفی بافته می‌شود و ساکنان هر منطقه نام به خصوصی را بر آن می‌گذارند. برای مثال جاجیم در ایلام «جول» نامیده می‌شود.

فرش‌های نواحی شمالی ایران؛ فرش‌هایی با طراحی خاص

رودبار، کلاردشت و بندر ترکمن از جمله مناطقی هستند که به بافت فرش‌هایی با الگوی مثلثی شهرت دارند. رنگ قرمز تیره در بیشتر فرش‌های ترکمن غالب است.

فرش تبریز؛ از بهترین فرش‌های ایرانی

قدمت فرش بافی در تبریز به دوره صفویه می‌رسد و از ریز بافت‌ترین فرش‌های ایرانی فرش‌های بافت تبریز هستند. مواد اولیه بافت فرش تبریز غالبا ابریشم یا پشم است. از خصوصیات فرش تبریز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فرش‌های بافت این خطه، ریز بافت‌ هستند.
• غالبا در رج‌شمارهای بالا بافته می‌شوند.
• پرز فرش‌های بافت تبریز غالبا کوتاه است.

این فرش‌ها به اصطلاح بصری، دارای عمق هستند که این خصیصه مدیون استفاده از تکنیک سایه روشن در بافت فرش‌ها است.

فرش کاشان

ارتفاع خواب در فرش‌های بافت کاشان، متوسط است و فرش‌های این خطه عمدتا ریز بافت و ظریف هستند. پیش‌تر رنگ‌بندی فرش‌های این خطه را رنگ‌های تند با کنتراست بالا شکل می‌دادند؛ اما امروزه با توجه با سلیقه مشتری و ذائقه بازار، از رنگ‌های ملایم در بافت فرش‌های این خطه استفاده می‌شود. نقش‌های رایج قالی‌ها و فرش‌های کاشان عمدتا ترکیبی از نقش‌های تزئینی هستند. رنگ‌بندی در قالی‌ها و فرش‌های کاشان را می‌توان محدود به رنگ‌های سفید عاجی، خاکستری، قهوه‌ای و توتونی دانست.

فرش قم؛ آمیزه‌ای از ظرافت

صنعت قالی‌بافی ابتدا میان عشایر و روستاییان قم رواج داشته است؛ اما رفته رفته با توجه به اهمیت این صنعت در تجارت میان سایر نقاط این استان نیز رواج یافت. فرش‌های بافت قم در ابتدا با نخ‌های نه چندان ظریف وارد بازار می‌شدند که به‌تدریج هنرمندان قمی با نبوغ و سلیقه خود به بافت فرش‌هایی بسیار ظریف و منظم پرداختند. ظرافت و نظم فرش‌های دستباف قم تا حدی است که بیننده را به تردید می‌اندازد که شاید این فرش‌ها ماشین‌باف باشند.

طرح‌های رایج قالی‌های قم را می‌توان شامل ترنج شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه دانست. رنگ‌های مورد استفاده در قالی‌های بافت قم، ابتدا محدود به چهار  تا ۶ رنگ بوده است که به مرور طیف رنگ‌های مورد استفاده افزایش یافته و در حال حاضر بیش از ۴۰ رنگ متنوع و متمایز در بافت فرش‌های این خطه به کار می‌رود. پرطرفدارترین فرش‌های دستباف ایرانی را متعلق به شهرهای تبریز، کاشان و قم می‌دانند؛ با این حال معیارهای شخصی شما نیز مشخص می‌کنند با توجه به ویژگی فرش‌ها و سلیقه شما، فرش کدام خطه برای شما بهتر است.

نقوش فرش ایرانی 

اگر بخواهیم دسته‌بندی کاملی از نقش فرش‌های ایرانی ارائه دهیم، می‌توانیم به تقسیم‌بندی زیر اشاره کنیم:

• طرح‌های آثار باستانی و اسلامی
• طرح‌های شاه عباسی
• طرح‌های اسلیمی
• طرح‌های اقتباس شده
• طرح‌های بندی
• طرح‌های افشان
• طرح‌های بته جقه
• طرح‌های ترکمن
• طرح‌های درختی
• طرح‌های گل فرنگ
• طرح‌های شکار گاهی
• طرح‌های خشتی
• طرح‌های ماهی
• طرح‌های گلدانی
• طرح‌های هندسی
• طرح‌های محرمات
• طرح‌های محرابی
• طرح‌های تلفیقی
• طرح‌های عشایری

نمادهای فرش ایرانی

آگاهی به نمادها و سمبل‌های فرش ایرانی می‌تواند درک روشن‌تری از این هنر را برای مخاطبان به ارمغان بیاورد. در ادامه به معرفی برخی از نمادهای پرتکرار در فرش ایرانی می‌پردازیم.

• نگاره گل تکه بیان‌گر شجاعت و سرسختی افرادی است که در کوهستان‌ها زندگی می‌کنند. این نماد در اصل به معنای بز کوهی است.
• نگاره الماس، در شرق بیانگر مذهب است و در ترسیم به همراه اشعه‌هایی کشیده شده به سمت بیرون بافته می‌شود.
• نگاره قچاق نیز به معنای قوچ است و آن را به دو شکل تمام اندام و شاخ‌های قوچ می‌بافند. این سه نگاره غالبا در فرش‌های ترکمن ترسیم می‌شوند و نزد بافندگان ترکمنی اهمیت زیادی دارند.
• نگاره پرنده از جمله نگاره‌های پرتکرار و پرطرفدار در میان بافندگان و مخاطبان است. پرنده علاوه بر آن که در هنر ایرانی جایگاهی شایان توجه دارد در ادبیات نیز به شدت مورد توجه است. ترسیم سیمرغ در فرش‌های ایرانی که پیام آور وصل است، به فرش‌ها جلوه و معنای خاصی می‌بخشد. البته نباید از یاد برد که این نگاره با نگاره مرغ و درخت (دو مرغ نشسته بر یک شاخه درخت) کاملا متفاوت است. در این نگاره درخت را زندگی تعبیر می‌کنند. در این نگاره غالبا مرغ‌ها روبروی هم و در پاره‌ای از موارد پشت به هم نشسته‌اند.

نگاره درخت بولوردی، از جمله نقش‌های انحصاری شهر شیراز است که البته طی سال‌های اخیر در مناطق دیگری از ایران نیز مورد توجه و استفاده واقع شده است. دهکده بولوردی در دامنه کوهسار شمال باختری شهر شیراز است. این نشانه بیانگر صلابت، ایستادگی، سایه گستری و تواضع است.

نماد سواستیکا، یکی از کهن‌ترین نقش‌های ایرانی است که به آن خورشید آریایی نیز گفته می‌شود، در ایران به منزله شادکامی و خوشبختی معنا می‌شود. این نماد پیش از دوره هخامنشی، بازوان خمیده و منحنی داشته است؛ اما رفته رفته خطوط و اشکال هندسی آن تغییر کردند. برخی از کارشناسان، نماد خورشید آریایی را منشا و سرمشق بسیاری از طرح‌ها و نمادهای دیگر می‌دانند.

بهترین فرش‌های ایرانی 

پاسخ به این سوال که بهترین فرش‌های ایران برای کدام شهر است تا حد زیادی بستگی به معیارهای خود شما در انتخاب فرش دارد. ایرانیان از دیربار مهارت، هنر، سلیقه و نبوغ خود در فرش بافی و قالی بافی را به نمایش گذاشته‌اند. در این میان هنر فرش بافی برخی از مناطق بیش از دیگر نقاط زبانزد است. از متون و مستندات این گونه نتیجه‌گیری می‌شود که روستائیان و عشایر از پیشگامان فرش بافی و قالی بافی در ایران بوده‌اند و این هنر رفته رفته مورد توجه سایر نقاط و اقشار قرار گرفته است. به طور کلی فرش‌های تبریز، قم، کاشان و مناطق شمالی ایران را پرطرفدارترین فرش‌های ایرانی می‌دانند. توجه داشته باشید جدا از معیارهای شخصی برای انتخاب و خرید فرش، بهتر است موارد زیر را در نظر داشته باشید:

۱. جنس خواب

یکی از عوامل مهم در انتخاب فرش و تعیین کیفیت آن است. اگر قصد خرید فرش‌های ماشینی را دارید، در مورد این معیار به بوی فرش، شفاف بودن رنگ ها و میزان چسبندگی دقت کنید. در صورتی که فرش انتخابی شما بوی مواد پلاستیکی ندهد، جنس آن به صورتی باشد که هنگام دست کشیدن بر آن دستتان به‌راحتی بر آن سُر بخورد و رنگ و نقش‌های آن شفاف باشند، می‌توان گفت انتخاب درستی داشته‌اید و فرش شما از اکریلیک تهیه شده است. فرش‌های تهیه شده از اکریلیک در برابر عوامل محیطی مقاوم‌تر هستند.

۲. تعداد گره‌های طولی و عرضی

به تعداد گره‌های طولی و عرضی دقت کنید! یکی از عوامل مهم در انتخاب فرش مناسب میزان تراکم آن است. تراکم عرضی فرش را با شمردن گره‌ها در عرض فرش به دست بیاورید و تراکم طولی را با شمردن گره‌ها در طول؛ اما اگر سوال شما این است که تعداد گره‌ها چه طور با کیفیت فرش در ارتباط است، باید بگوییم که هرچه فرش شما تراکم بیشتری داشته باشد، دارای بافت فشرده‌تر و در نتیجه استحکام بیشتری است.

۳. شماره سریال، گارانتی و ضمانت‌نامه

هنگام خرید فرش، به‌خصوص فرش‌های ماشینی، حتما به سریال، گارانتی معتبر فرش و ضمانت‌نامه دقت کنید. دقت به این مسئله می‌تواند شما را از دام سودجویانی که فرش‌های بی‌کیفیت را به‌جای فرش‌های اصیل عرضه می‌کنند، برهاند.

۴. اندازه فرش

به ‌اندازه فرش‌های دستباف دقت کنید؛ این مسئله به این معنا نیست که حساسیت بیش از اندازه به خرج دهید؛ چراکه در فرش‌های طبیعی اختلاف اندازه چند سانتی‌متری طبیعی و قابل چشم‌پوشی است؛ ولی اختلاف اندازه بیش از چند سانتی‌متر نوعی عیب در فرش‌ها به شمار می‌رود. بنابراین توصیه می‌کنیم هنگام خرید فرش‌های دستباف حتما با تا کردن فرش و تطبیق لبه‌های آن از تقارن فرش اطمینان حاصل کنید.

۵. پرزهای فرش

پرزهای فرش عاملی مهم در کیفیت فرش به شمار می‌روند. برای بررسی پرزهای فرش به نرم و زبر بودن آن‌ها توجه کنید. علاوه بر آن که پرزهای نرم به‌خوبی پرزهای زبر تمیز نمی‌شوند، دوام کمتری نیز دارند.

۶. پشت فرش

فقط روی فرش را نبینید! یک مسئله کلیدی که شاید هنگام خرید فرش فراموش شود، بررسی پشت فرش است. اگر فرشی پوسیده یا رفو شده باشد، مطمئنا ارزش و اعتبار کمتری دارد. برای بررسی این مورد به پشت فرش نگاهی بیندازید. قسمت‌های رفو شده در پشت فرش با علائمی مثل سوزن خوردگی خود را نشان می‌دهند و هنگام تا شدن صدای خفیفی مشابه صدای شکستگی دارند.

قیمت فرش ایرانی

قیمت فرش بنا بر عوامل متعدد، متفاوت است که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

اولین عامل موثر در تفاوت قیمت فرش، دستباف یا ماشینی بودن فرش‌ها است. فرش‌های دست‌بافت از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین فرش‌ها به حساب می‌آیند و ارزش مادی و معنوی بیشتری دارند. غالبا برای خرید فرش‌های دست‌بافت باید هزینه بیشتری را نسبت به فرش‌های ماشینی اختصاص داد. علاوه بر این، مواد اولیه برای بافت فرش پشم، ابریشم و پنبه است که می‌توان با ترکیبی از این مواد نیز به بافت فرش پرداخت با این حال ممکن است در فرش‌های ماشینی، جهت تعدیل قیمت به مواد اولیه مقداری مواد پلاستیکی نیز اضافه شود. همچنین هرچه درصد استفاده از الیاف اکریلیک پایین‌تر باشد به همان میزان کیفیت و قیمت فرش هم کاهش پیدا می‌کند.

دورگه بودن فرش یا تفاوت جزیی رنگ و سایه‌ها در قسمت‌هایی از فرش از عوامل کاهش ارزش و قیمت در فرش‌ها به‌خصوص فرش‌های دستباف هستند.

شکستگی گل قالی یا اندازه نبودن سایز گل‌های قالی هم به میزان زیادی تعیین‌کننده قیمت فرش‌ها و قالی‌ها هستند. البته تشخیص این مورد به میزان زیادی به تجربه و تخصص نیاز دارد.

عده‌ای طرح و نوع نقش فرش را نیز عاملی مهم در تعیین قیمت می‌دانند به عبارتی این اعتقاد وجود دارد که هرچه طرح و نقشه فرش پیچیده‌تر باشد، ارزش قیمتی آن بیشتر است.

عمر فرش را چگونه تعیین می‌کنند؟

برای تعیین قدمت و عمر فرش‌های دستباف معیارهای ثابت و مشخصی وجود دارد، برای مثال اصطلاح فرش نو برای فرش‌هایی به کار می‌رود که در پنج سال اخیر بافته شده‌اند. فرش‌هایی هم که طی ۵ تا ۲۵ سال گذشته بافته شده‌اند، اصطلاحا کهنه هستند. اصطلاح فرش نیمه عتیقه را برای فرش‌هایی به کار می‌برند که طی ۲۵ تا ۶۰ سال پیش بافته شده‌اند و فرش‌های عتیقه به فرش‌هایی اطلاق می‌شوند که در بازه زمانی ۶۰  تا ۲۵۰ سال پیش بافته شده‌اند.

راه‌های نگهداری صحیح فرش

برای جلوگیری از فرسودگی زود هنگام فرش و افزایش دوام آن به موارد زیر توجه کنید:

•  فرش را در معرض نور مستقیم آفتاب قرار ندهید، مواد اولیه فرش هر چقدر هم با کیفیت و اصل باشند، در برابر عوامل طبیعی مانند تایش مستقیم آفتاب، باد و آب مقاومت خود را از دست می‌دهند.
• فرش‌ها را همیشه در یک راستا قرار ندهید؛ چراکه در معرض سایش قرار می‌گیرند.
• فرش‌ها را در جهت خوابشان جارو بزنید.
• برای جابه‌جا کردن فرش‌ها، آن‌ها را تا نزنید؛ چراکه این کار احتمال شکستگی فرش را افزایش می‌دهد؛ به‌جای آن فرش را رول کنید.

کمک به فرایند خواب

لامپ‌های هوشمند حتی می‌توانند کاری کنند که افراد راحت‌تر به خواب بروند. برخی از این لامپ‌ها می‌توانند رنگ‌هایی را ایجاد کنند که موجب کمک به تنظیم میزان ملاتونین موجود در بدن می‌شود. این لامپ‌ها با بهره‌گیری از نورهای مختلف، در هنگام روز میزان ملاتونین بدن را کاهش می‌دهند و با نزدیک شدن به زمان خواب، این رنگ‌ها را تغییر می‌دهند تا میزان ملاتونین بدن افزایش پیدا کند.